به گزارش خبرنگار اجتماعی جید؛ در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی و نوسانات شدید بارش در ایران به یکی از مهم‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. بررسی داده‌های بلندمدت نشان می‌دهد که الگوی بارش و دما در بسیاری از مناطق ایران دچار تغییرات بنیادی شده و پدیده‌هایی مانند کاهش بارش، افزایش دمای میانگین و تداوم دوره‌های خشکی متوالی، به ویژه در مناطق مرکزی، شرقی و جنوبی کشور، شدت یافته است. این تحولات نه‌تنها بر منابع آب سطحی و زیرزمینی اثر گذاشته، بلکه نظام کشاورزی، امنیت غذایی و پایداری زیست‌محیطی کشور را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
تداوم خشکسالی تا دوهفته آینده
احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی درباره کاهش بی‌سابقه بارش و خشکسالی در کشور به جید گفت: در هفته آینده، بارش مؤثری در پهنه مرکزی و تقریباً غرب کشور، یا به اصطلاح در بخش سرزمین اصلی ایران، پیش‌بینی نمی‌شود، مگر در بخش‌هایی از شمال‌غرب تا نوار شمالی کشور که آن‌هم طی دو هفته آینده کمتر از میزان نرمال و متوسط بلندمدت خواهد بود. در دو هفته پیشِ‌رو بارندگی در کشور نسبت به شرایط مشابه در دوره‌های زمانی مشابه کمتر از حد معمول است و در اغلب مناطق کشور از جمله پهنه غربی و فلات مرکزی ایران بارشی نخواهیم داشت. کشور در یک دوره بسیار خشک قرار دارد.
وی افزود: داده‌ها نشان می‌دهد از ابتدای مهرماه تاکنون تقریباً فقط دراستان‌های گیلان، مازندران، بخش‌هایی از آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی و همچنین استان اردبیل یعنی تقریباً فقط در پهنه شمالی کشور بارندگی رخ داده است. مقدار اندکی نیز در استان گلستان و بخش‌هایی از نوار غربی تا شمالی خراسان شمالی بارندگی مشاهده شده است.
وظیفه عنوان کرد: به‌طور کلی، در کشور به‌جز نوار شمالی، در سایر مناطق بارشی نداشتیم و یکی از خشک‌ترین دوره‌های تاریخی این منطقه را سپری می‌کنیم. بررسی‌های بلندمدت نشان می‌دهد در حدود ۴۰ سال گذشته، چنین دوره خشکی مشاهده نشده است. علاوه بر این، میانگین دمای کشور نیز بالاتر از حد نرمال بوده و در نتیجه، طی این مدت هوا گرم‌تر از میانگین بلندمدت بوده است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان تاکید کرد: با توجه به اینکه امروز حدود دهم آبان‌ماه است می‌توان گفت پیش‌بینی‌ها تا حدود ۲۵ آبان را پوشش می‌دهد؛ چرا که پیش‌بینی‌های جوی فراتر از دو هفته معمولاً با عدم‌قطعیت و خطای زیاد همراه است. با این حال، چشم‌انداز دو هفته آینده برای فصل پاییز و آغاز زمستان نشان می‌دهد که با کاهش تدریجی دما و نفوذ سامانه‌های سرد از عرض‌های شمالی، انتظار می‌رود از آذرماه به بعد بارش‌ها در کشور آغاز شود. پیش از آذرماه، بارش قابل توجهی در ایران مشاهده نمی‌شود.
وی افزود: مدل‌های هواشناسی بیانگر آن هستند که در پاییز امسال، همان‌طور که از تابستان پیش‌بینی شده بود، میانگین بارش در کشور به‌طور قابل ملاحظه‌ای کمتر از نرمال خواهد بود؛ بنابراین انتظار می‌رود با بارش‌هایی بسیار ضعیف‌تر از شرایط معمول مواجه باشیم. با این وجود، در فصل زمستان پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد شرایط نسبت به پاییز بهبود می‌یابد و میزان بارش‌ها در نیمه غربی کشور به حدود نرمال نزدیک خواهد شد. در واقع، انتظار می‌رود در ماه‌های زمستان، بارش‌ها در حد متوسط بلندمدت قرار گیرد، اما نیمه شرقی کشور همچنان با کسری بارش مواجه خواهد بود.
وظیفه توضیح داد: از نظر دمایی نیز انتظار می‌رود که در انتهای پاییز و فصل زمستان، میانگین دما در کشور همچنان بالاتر از حد نرمال باشد. در مجموع، با توجه به خشکسالی بسیار شدید و استثنایی که در اغلب مناطق ایران شاهد هستیم، تداوم این وضعیت خشک در آبان‌ماه جاری تنش آبی را افزایش خواهد داد. در حال حاضر، بسیاری از مناطق کشور از جمله شهرهایی مانند تبریز، مشهد، تهران و اراک حتی برای تأمین آب شرب با مشکل روبه‌رو هستند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان بیان کرد: لازم است همه مردم به وضعیت شکننده منابع آبی کشور آگاه باشند. کشور در شرایط تنش آبی شدید و بحرانی قرار دارد و عبور از این وضعیت نیازمند همکاری همگانی است. آب، مسئله‌ای حیاتی و در عین حال محلی است و در شرایط کنونی، چاره‌ای جز رعایت الگوهای مصرف سخت‌گیرانه وجود ندارد. الگوهای معمول مصرف، پاسخ‌گوی این بحران نیستند. هر یک از ما باید با رعایت دقیق و حتی سخت‌گیرانه‌ترین روش‌های صرفه‌جویی در مصرف آب، کمک کنیم.
وی افزود: وزارت نیرو نیز به‌طور مستمر در حال پایش و اطلاع‌رسانی وضعیت منابع آبی کشور است، اما کمبود شدید آب به‌گونه‌ای است که بدون همراهی عمومی قابل مدیریت نخواهد بود. در بخش کشاورزی نیز، نبود بارندگی در بسیاری از مناطق غرب ایران، موجب تأخیر در کشت پاییزه خواهد شد و این تأخیر می‌تواند اثرات منفی بر عملکرد محصولات و معیشت کشاورزان بگذارد؛ چرا که چرخه طبیعی کاشت و برداشت با کم‌بارشی‌های گسترده و شدید دچار اختلال شده است. این مسئله به‌ویژه در مناطقی که با کاهش دما مواجه‌اند و زمان کشت آنان در حال پایان است، نگران‌کننده است.
کاهش تدریجی بارندگی و افزایش دما در چند دهه اخیر
وظیفه گفت: در سناریوهای بلندمدت و فراتر از یک فصل یا سال، بررسی‌ها و مطالعات اقلیمی نشان می‌دهد که پدیده تغییر اقلیم به‌شدت بر وضعیت آب‌وهوا و شرایط زیست‌محیطی جهان اثرگذار است. این تغییرات، به‌ویژه در مناطق جنب قاره‌ای مانند ایران، خاورمیانه، بخش‌هایی از آسیا و حتی برخی مناطق قاره آمریکا تأثیرات عمیق‌تری برجای می‌گذارد. مناطق مذکور به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و نزدیکی به نواحی گرم و خشک زمین، از جمله نواحی بسیار آسیب‌پذیر در برابر تغییر اقلیم محسوب می‌شوند.
وی افزود: این مناطق به‌طور طبیعی دارای بارش‌های اندک و پراکنده هستند و به‌طور میانگین تنها حدود یک‌سوم تا یک‌چهارم میانگین جهانی بارندگی سالانه را دریافت می‌کنند. از سوی دیگر، افزایش دمای جهانی باعث تشدید بی‌هنجاری‌های دمایی در این نواحی می‌شود. نوسانات شدید دمای شبانه‌روزی و فصلی، به همراه کم‌بارشی طبیعی، شرایط زیستی این مناطق را بسیار شکننده کرده است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان تاکید کرد: در ایران و دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه، آثار این تغییرات به‌صورت کاملاً محسوس قابل مشاهده است. داده‌های بلندمدت نشان می‌دهد که در ۵۰ سال گذشته، میانگین بارش روندی کاهشی و میانگین دما روندی افزایشی داشته است. افزایش دما موجب بالا رفتن نرخ تبخیر و در نتیجه تشدید خشکی خاک و تخریب زیست‌بوم‌های طبیعی شده است. نمود عینی این وضعیت را می‌توان در خشک شدن دریاچه‌ها، کاهش سطح تالاب‌ها، و گسترش بیابان‌ها در سراسر منطقه مشاهده کرد.
وی افزود: به‌طور کلی، این پدیده‌ها از پیامدهای مستقیم تغییر اقلیم هستند و روند فعلی نیز نشان می‌دهد که در صورت ادامه افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای، آثار مخرب تغییر اقلیم در مناطق خشک و نیمه‌خشک همچنان تشدید خواهد شد. این موضوع بسیار جدی است و در صورت تداوم، می‌تواند آثار جبران‌ناپذیری بر منابع آب و خاک کشور بر جای گذارد.
وظیفه در ادامه توضیح داد: اگر فرض کنیم که بارش سال جاری نیز مشابه سال گذشته باشد، وضعیت منابع آبی کشور در ماه‌های گرم سال آینده (از اواخر بهار تا پایان تابستان) بسیار بحرانی‌تر خواهد شد. چنین شرایطی می‌تواند بحران آب را به سطحی برساند که تأمین نیازهای شرب و کشاورزی با دشواری بسیار همراه شود. این در حالی است که در سال آبی ۱۴۰۲–۱۴۰۳، وضعیت بارش نسبت به سال قبل از آن بهتر بود. در برخی مناطق، مانند استان‌های تهران و خراسان رضوی، حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش بارش مشاهده شد، اما در بسیاری از مناطق غربی و جنوب‌غربی، بارندگی‌ها به حد نرمال یا حتی بالاتر از نرمال رسید. همین موضوع باعث شد که سدهای بزرگ این مناطق در وضعیت بهتری قرار گیرند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان گفت: با این حال، در سال آبی جاری (۱۴۰۳–۱۴۰۴) شرایط به‌کلی متفاوت است؛ زیرا این مناطق با کم‌بارشی شدید مواجه‌اند. علاوه بر این، استان‌هایی نظیر تهران، خراسان رضوی و سایر شهرهای واقع در فلات مرکزی نیز دچار کمبود بارش چشمگیر شده‌اند. به‌عنوان نمونه، تهران با حدود ۵۰ درصد کاهش بارندگی روبه‌رو بوده است. تداوم این روند می‌تواند وضعیت منابع آبی را نسبت به سال گذشته به‌مراتب بدتر کند، چرا که کشور وارد دوره‌ای از خشکی شدیدتر خواهد شد.
وی بیان کرد: امید است که در زمستان پیش‌رو شرایط بارش تا حدودی بهبود یابد، زیرا بهار گذشته یکی از خشک‌ترین بهارهای چند دهه اخیر بوده است. در آن دوره، میانگین دمای کشور به‌طور قابل توجهی فراتر از نرمال قرار داشت و در بسیاری از استان‌ها، اردیبهشت‌ماه به‌عنوان گرم‌ترین اردیبهشت تاریخ ثبت شد. میانگین بارندگی کشور در فصل بهار حدود ۴۶ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بود، به عبارت دیگر، تنها حدود نیمی از بارش مورد انتظار تحقق یافت. در برخی استان‌ها مانند سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، جنوب فارس و بوشهر، بارش‌های بهاری بیش از ۷۵ درصد کمتر از نرمال بود. طبیعی است که تکرار چنین شرایطی در سال جاری می‌تواند بسیار نگران‌کننده باشد.
وظیفه تاکید کرد: البته احتمال تکرار دقیق همان الگوی بهار سال گذشته پایین است، اما به‌طور کلی نمی‌توان وقوع خشکی بهاره را منتفی دانست. در حال حاضر، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که گرایش بارش‌های زمستانی در نیمه غربی کشور به سمت شرایط نرمال است، در حالی که در نیمه شرقی همچنان کمتر از نرمال پیش‌بینی می‌شود. با این حال، باید توجه داشت که پیش‌بینی‌های فصلی همواره با عدم‌قطعیت همراه هستند و ممکن است در بازه‌های کوتاه‌مدت تغییر کنند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان گفت: برای مدیریت صحیح منابع، ضروری است که تصمیم‌گیران و مدیران بخش‌های مرتبط با آب، انرژی و کشاورزی، به‌صورت مستمر و هفتگی، وضعیت پیش‌بینی‌های هواشناسی را بررسی و بر اساس آن برنامه‌ریزی کنند. همان‌طور که در حال حاضر پیش‌بینی می‌شود در دو هفته آینده بارندگی قابل توجهی نداشته باشیم، این داده‌ها باید مبنای تصمیم‌گیری در تخصیص و توزیع منابع آب و انرژی قرار گیرد تا مدیریت کشور با بیشترین کارآمدی ممکن انجام شود.
وظیفه در ادامه توضیح داد: البته باید تأکید کرد که این پیش‌بینی‌ها قطعی نیستند و تغییرات کوتاه‌مدت جوی ممکن است شرایط را دگرگون کند. به همین دلیل، لازم است پیش‌بینی‌های هفتگی و ماهانه به‌طور مداوم بررسی شود تا برنامه‌ریزی‌های کشاورزی، آبی و انرژی کشور متناسب با داده‌های جدید تنظیم شود. راه دیگری برای مدیریت مؤثر منابع وجود ندارد. استفاده از داده‌های به‌روز هواشناسی و اقلیمی باید یکی از پایه‌های تصمیم‌گیری کلان کشور در حوزه‌های آب و انرژی باشد.
وی افزود: در نهایت، امید است که در پایان فصل پاییز و طی زمستان پیش‌رو، بارندگی‌ها بهبود یابد. با وجود این، شرایط فعلی بسیار نگران‌کننده است. همان‌طور که اشاره شد، اگر زمستان نیز با بارش‌های کمتر از نرمال سپری شود، حتی در صورت وقوع بارش‌های مناسب در بهار، جبران کمبودهای کنونی دشوار خواهد بود. در حال حاضر، با گذشت حدود ۴۰ روز از پاییز و پیش‌بینی دو هفته بدون بارش دیگر، بخش عمده‌ای از فصل بارندگی نخست سال آبی از دست رفته است. از آنجا که پاییز حدود یک‌چهارم بارش سالانه کشور را تأمین می‌کند، این میزان کاهش تأثیر چشمگیری بر کل تراز آبی کشور خواهد داشت.
وظیفه بیان کرد: حتی اگر زمستان از نظر بارش در حد نرمال باشد، احتمال اینکه بتوانیم کمبودهای پاییز و بهار گذشته را جبران کنیم بسیار پایین است. در نتیجه، کشور برای ششمین سال پیاپی در وضعیت خشکسالی قرار خواهد داشت و این امر ضرورت برنامه‌ریزی دقیق، صرفه‌جویی گسترده، و مدیریت یکپارچه منابع آب را دوچندان می‌کند.
لزوم همبستگی ملی در حوزه آب برای عبور از بحران
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی گفت: در حال حاضر، بر اساس داده‌ها و تحلیل‌ها، تقریباً ۲۵ درصد از بارش سالانه کشور در فصل پاییز رخ می‌دهد اما تا این لحظه که بخش قابل توجهی از پاییز سپری شده است، در بیشتر استان‌ها شاهد بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد کمبود بارش بوده‌ایم. در بسیاری از مناطق کشور اصلاً بارندگی ثبت نشده است. با احتساب دو هفته آینده که انتظار بارش موثری در آن وجود ندارد، می‌توان گفت حدود ۵۵ روز از پاییز را بدون بارش پشت سر خواهیم گذاشت.
وی تاکید کرد: به‌طور معمول، بارندگی‌های نیمه اول و نیمه دوم پاییز از نظر الگو و شدت متفاوت هستند و معمولاً هرچه به نیمه دوم پاییز نزدیک‌تر می‌شویم، شرایط بهبود می‌یابد. با این حال، آبان‌ماه که در سال‌های گذشته یکی از ماه‌های پربارش ایران محسوب می‌شد امسال متأسفانه بدون بارندگی در حال سپری شدن است. تا پایان پاییز نیز همین روند ادامه یابد، بخش بزرگی از بارش سالانه کشور از دست خواهد رفت و در نتیجه، حتی در صورت بارش‌های نرمال در زمستان، جبران این کمبود دشوار خواهد بود.
وظیفه توضیح داد: به‌طور میانگین، حدود ۴۴ درصد از بارش سالانه کشور در فصل زمستان اتفاق می‌افتد. در هر استان این درصد متفاوت است، اما در سطح کشور میانگین همین مقدار است. ۲۵ درصد بارش سال آبی مربوط به پاییزاست و از دست رفتن این میزان بارش تأثیر قابل توجهی بر منابع آبی کشور خواهد داشت. حتی اگر بارش‌های زمستانی نرمال باشند، باز هم جبران کسری پاییز به‌طور کامل ممکن نیست.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان از کمبود بارش ها در سال‌های اخیر ابراز نگرانی کرد و افزود: در سال‌های اخیر، وقوع شرایطی که کل فصل پاییز کم‌بارش باشد، بسیار نادر بوده است، اما امسال نیز با احتمال بالا چنین وضعیتی را تجربه خواهیم کرد. مگر آنکه در زمستان و بهار پیش‌رو بارش‌های چشمگیری رخ دهد که بتواند تا حدی این کسری‌ها را جبران کند؛ هرچند احتمال آن نسبتاً پایین است. بر این اساس، می‌توان گفت در سال آبی جاری نیز همانند چند سال گذشته با پدیده کم‌بارشی و خشکسالی مواجه خواهیم بود. این وضعیت در واقع ششمین سال پیاپی خشکسالی در کشور به شمار می‌آید.
وی درادامه بیان کرد: از سوی دیگر، در صورت وقوع بهار پربارش، این فصل می‌تواند بخشی از کمبودهای پاییز را جبران کند. بهار حدود ۲۵ درصد از بارش سالانه کشور را شامل می‌شود و اهمیت آن علاوه بر تأمین منابع آبی، در زمان‌بندی خاص خود است. بارش‌های بهاری هم‌زمان با فصل رشد و رویش گیاهان، گل‌دهی درختان و آغاز فعالیت‌های کشاورزی اتفاق می‌افتد.
وظیفه گفت: بنابراین، اگر بهار پیش‌رو از نظر بارش وضعیت مطلوبی داشته باشد، می‌تواند تا حد زیادی اثرات منفی خشکسالی پاییز را کاهش دهد. با این حال، در حال حاضر نمی‌توان درباره وضعیت دقیق بهار آینده اظهارنظر قطعی کرد. آنچه بر اساس مدل‌های پیش‌بینی فعلی مشخص است، این است که گرایش بارش‌های زمستانی در نیمه غربی کشور به سمت نرمال و در نیمه شرقی به سمت کمتر از نرمال است. به‌طور خاص، استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، سیستان‌وبلوچستان، کرمان، یزد و بخش‌هایی از فلات مرکزی، احتمالاً همچنان با تداوم کم‌بارشی مواجه خواهند بود. در مقابل، در نیمه غربی کشور می‌توان به بارش‌هایی نزدیک به میانگین امیدوار بود.
خبرنگار: مهدیه امجدیان